Kampanja #MeToo je konačno zaživela i u našoj regiji, kao reakcija na slučaj koji nas je sve zaprepastio - ili to zapravo subjektivno percipiramo kao zaprepašćenje, udobno zaklonjeni iza moralne mimikrije patrijarhalnog društva? Mediji bruje a društvene mreže „gore“ o tzv. slučaju Mika Aleksić, koji je optužen da je napastvovao i seksualno zlostavljao učenice glumačke škole čiji je vlasnik i na kojoj je predavao.
#MeToo talas kod nas
Nasilje nad ženama u regiji izvan četiri zida
Kampanja #MeToo je konačno zaživela i u našoj regiji, kao reakcija na slučaj koji nas je sve zaprepastio - ili to zapravo subjektivno percipiramo kao zaprepašćenje, udobno zaklonjeni iza moralne mimikrije patrijarhalnog društva? Mediji bruje a društvene mreže „gore“ o tzv. slučaju Mika Aleksić, koji je optužen da je napastvovao i seksualno zlostavljao učenice glumačke škole čiji je vlasnik i na kojoj je predavao. U međuvremenu mu je određen jednomesečni pritvor.
Kada se desio talas globalne kampanje #MeToo koja je uzdrmala Holivud i proširila se iz filmske industrije i na druge sfere u kojima žene proživljavaju i preživljavaju različite oblike nasilja, nije došlo da značajnijeg odjeka u regiji i žene još nisu bile spremne da progovore o nasilju kojem su izložene. Vidljiviju podršku kampanji su uglavnom dale aktivistkinje i feministkinje sa ovih prostora, ukazujući pritom na slučajeve zataškavanja seksualnog nasilja u državama regije, posebno kada je reč o moćnim pojedincima iz sfere politike i crkvenih krugova (npr. „afera Pahomije“, proces „Moldavka“ u Crnoj Gori) (Mlađenović, 2017). I tada su se kao i sada, dežurni zastupnici patrijarhalnih vrednosti našli pozvanim da se podsmevaju ovoj kampanji i svedu je na nekakvu holivudizaciju i performans „isfrustriranih“ feministkinja koje „u ratu polova“ ne biraju sredstva.
Sad, kada nas je ovaj talas konačno jače zapljusnuo i možemo reći preplavio razotkrivanjem Mike Aleksića naišavši na pozitivan odjek, dajući nadu i dugo čekani društveni zagrljaj žrtvama/preživelima s jasnom i snažnom porukom da nisu više same, javljaju se i dalje različiti glasovi koji teže da izgrade bedeme i nasipe radi očuvanja patrijarhalnim utvrda sa svim njegovim vidljivim i nevidljivim oblicima moći i nemoći, proizvodnje nejednakosti, kulture nasilja i netolerancije. Pri tome se najčešće koristila tzv. „argumentacija“ ZAŠTO SI ČEKALA 9 GODINA ?! , koja upravo i odslikava zašto se žrtve i ne usuđuju da izađu iz začaranog kruga nasilja zbog straha od i sveopšte stigmatizacije. Takođe, nedovoljna podrška i senzibilitet nadležnih institucija je jedan od ključnih faktora koji žrtve osuđuje na patnju i ćutnju unutar 4 ZIDA kao i nedovoljno poznavanje suštine nasilja nad ženama kao oblika ispoljavanja nejednakih odnosa moći između mušaraca i žena i jednog od mehanizama putem kojeg se žene prisiljavaju da budu u podređenom položaju.
#MeToo kampanja se najviše bavila i bavi specifičnim i neželjenim oblicima seksualnog ponašanja na radnom mestu ili u obrazovnim institucijama, pa je zbog toga kreirana na specifičan način i s ciljem da žene otvoreno progovore o ovom, ali i drugim oblicima nasilja koji su međusobno povezani. Jer, nasilje nad ženama utiče na njihov i privatni i javni život i izloženost jednom obliku nasilja često povećava rizik od drugog.
Struktura i istorijat problema
Ono što nas je sve pogodilo i pogađa, a žrtve posebno, je nedostatak svesti u društvu o ovom problemu i spremnost na osudu (pa i linč!) koje se kreću od već pomenutog Zašto si čekala pa do onog Sama si to tražila! Ovakvi stavovi odsklikavaju jedan širi problem s obzirom na patrijarhalnost društava regije. Brojna istraživanja ukazuju na prisustvo patrijarhalnih vrednosti, iako postoje određene razlike u stavovima s obzirom na pol, dob, stepen obrazovanja i sl. Određeni pomaci se vide u percepcijama stanovništva kada je reč o zastupljenosti i važnosti iskorenjivanja nasilja nad ženama u porodici, dok su s druge strane prisutni stavovi koji ukazuju da se i ono ne percipira na odgovarajući način. U jednom istraživanju iz Crne Gore, iako veliki deo stanovništva smatra da je nasilje u porodici jedan od značajnijih društvenih problema, ono se ipak ne smatra od prioritetnog značanja i preovladava percepcija da mu se posvećuje dovoljna pažnja u javnosti (Saveljić, Hajduković, Međedović, Raičević, 2016: 32). U istraživanju OEBS-a/OSCE-a na reprezentativnom uzorku žena Bosne i Hercegovine, njih 67% smatra da je nasilje nad ženama česta pojava u bh. društvu, dok s druge strane čak jedna četvrtina ispitanica (odnosno 25%) smatra da je nasilje u porodici privatna stvar i da bi ga trebalo rešavati unutar porodice (OSCE, 2019: 18). Prisutan je i nedostatak svesti o drugim oblicima diskriminacije žene, posebno u sferi podele rada u domaćinstvu, i uočava se da postoji fragmentaran pristup rodnoj ravnopravnosti (Babović, Vuković i Petrović, 2012, str. 75). Upravo pomenute reakcije na kampanju koja je konačno masovnije krenula i kod nas, odslikavaju svu širinu i dubinu problema i nerazumevanja koncepta rodno zasnovanog nasilja kao usmerenog na ženu, zato što je žena, odnosno koje nesrazmerno više pogađa žene. Njegova specifičnost se ogleda u tome da sve žene, bez obzira na stepen obrazovanja, ekonomski položaj i sl., imaju rizik da budu izložene rodno zasnovanom nasilju (iako se taj rizik povećava sa siromaštvom i stepenom zavisnosti od drugog). Na to ukazuju i istraživanja o nasilju nad političarkama koje su takođe izložene psihičkom nasilju, seksualnom uznemiravanju pa čak i fizičkim napadima, što takođe potvrđuje da se nasilje nad ženama tiče nejednake distribucije moći u jednom društvu i teži održavanju rodne nejednakosti (Radičević, 2020: 58).
Ovo oslikava tradiciju i hronologiju patrijarhata na našim prostorima, koji je obeležio na različite načine različite periode i političke okvire. Tako je npr. u periodu socijalističke revolucije, iako je formalno pravno a na početku i revolucionarno proklamovana ravnopravnost polova i ugrađena u pravni sistem, patrijarhalni odnosi u braku i porodici se nisu bitnije promenili. Takođe, u nekadašnjoj SFRJ nasilje u porodici nije bilo inkriminisano u pozitivnom zakonodavstvu i jedino se moglo tretirati kao narušavanje javnog reda i mira. Sa pojavom drugog talasa feminizma na ovim prostorima koji se javlja nakon prve feminističke konferencije održane u jednoj socijalističkog zemlji pod nazivom „Drug-ca žena: žensko pitanje - novi pristup“ iz 1978, počinju da se, između ostalog, postavljaju i ova pitanja. Dolazi do otvaranja prvih SOS telefona od strane ženskih grupa za podršku u slučajevima nasilja u porodici u Zagrebu, Ljubljani i Beogradu. Sa usponom etnonacionalizma na ovim prostorima koji je baziran na izrazito maskulinoj i nasilnoj ideologiji, dolazi do porasta nasilja nad ženama u porodici i naša poznata feministkinja Žarana Papić navodi kako je došlo do porasta slučajeva nasilja u porodici nakon gledanja dnevnika zbog ogromne količine nasilja koje su sadržane u informativnim emisijama u kojima se na nasilje spram onog etničkog Drugog i pozivalo, te se nakon konzumacije takvih sadržaja najlakše iskaljivalo nad „svojim“ ženama kao onom najbližem Drugom (Papić, 2012: 191). Takođe, fenomen masovnog i sistemskog silovanja žena kao jedne od strategije etničkog čišćenja, i porazni podaci da žene preživele žrtve seksualiziranog nasilja nemaju adekvatnu sistemsku podršku, suočavaju se sa društvenom stigmom i često trpe nasilje od članova svoje porodice, ukazuju na povezanost i isprepletenost različitih oblika nasilja nad ženama. Ovo nam daje širu sliku o nasilju nad ženama u različitim periodima koji predstavljaju nasleđe naših i dalje ratom duboko istraumatiziranih društava. I skorašnja istraživanja ukazuju da neposredno ratno iskustvo i učešće u sukobima pojačava rizik od izloženosti nasilju kod žena (OSCE, 2019; OEBS, 2019a, 2019b).
Pravni mehanizmi i njihova implementacija
Da nije sve tako crno, pokazuju nam pravni mehanizmi i zakonska rešenja koja su doneta i predstavljaju deo procesa demokratizacije naših društava i težnji ka ispunjavanju međunarodnih i evropskih standarda. Jedan od najvažnih mehanizama je CEDAW konvecija (Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije nad ženama) kao međunarodnopravni mehanizam o ljudskim pravima, usvojena na Generalnoj skupštini Ujedinjenih Nacija 18. decembra 1979. Nekadašnja SFRJ je potpisala i ratifikovala ovaj dokument 1981 ("Službeni list SFRJ -Međunarodni ugovori", br. 11/81), dok su države koje su nastale raspadom SFRJ sukcesorski prišle ovom procesu, a u Bosni i Hercegovini je ova konvencija sastavni deo ustava. U skladu sa tim su doneti relevantni zakoni koji se tiču rodne ravnopravnosti i zabrane diskriminacije. Bosna i Hercegovina je prednjačila u regiji u ovim procesima i 2003. je usvojen Zakon o ravnopravnosti polova (ZoRS), koji razlikuje direktnu i indirektnu diskriminaciju i daje određenje drugih oblika diskriminacije kao što su uznemiravanje, seksualno uznemiravanje, potsticanje na diskriminaciju i nasilje na osnovu pola (Izmirlija, 2019: 125). U Makedoniji je 2006. donet Zakon za jednake mogućnosti žena i muškaraca, u Crnoj Gori je 2007. donet Zakon o rodnoj ravnopravnosti, dok je u Srbiji Zakon o ravnopravnosti polova usvojen 2009., čime su uspostavljeni važni mehanizmi protiv diskriminacije žena.
Drugi značajan međunarodni mehanizam je Konvencija Vijeća Europe o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici, poznata kao Istanbulska konvencija. Usvojena je 2011. i predstavlja najdalekosežniji međunarodni dokument koji tretira nasilje nad ženama i nasilje u porodici kao ozbiljnu povredu ljudskih prava, i svojevrsna je kulminacija rada Saveta /Vijeća Evrope na pitanjima rodne ravnopravnosti (Kulenović, 2019: 99). Konvencija je nastala kao rezultat činjenice da je svaka treća žena u EU-u doživela fizičko i / ili seksualno nasilje nakon navršene 15. godine, da je 55% žena suočeno s jednim ili više oblika seksualnog uznemiravanja (11% je bilo podvrgnuto cyber maltretiranju), i da je jedna od 20 žena silovana. Glavne dimenzije konvecije tiču se sprečavanja nasilja, zaštite žrtava i krivičnog gonjenja odnosno dimenzija prevencije, dimenzija zaštite i krivična dimenzija (Kulenović, 2019: 100). Konvencija obavezuje države da uvedu nova krivična dela kao što su proganjanje i seksualno uznemiravanje i da izmene zakonske definicije silovanja i nasilja u porodici, kao i da sprovode istraživanja u cilju formiranja baze podataka, kako bi se došlo da adekvatnih mera za prevenciju i zaštitu žrtava porodičnog nasilja (Duhaček, Branković, Miražić, 2019: 34). Države regije su potpisale i ratifikovale ovu konvenciju, nakon čega je usledila i promena domaćih propisa, dok je kosovski parlament septembra 2020. usvojio amandman na ustav kojim se omogućava direktna primena ove konvencije. Hrvatska kao članica EU je u najvećoj meri uskladila svoje zakonodavstvo sa prinicipima Istanbulske konvencije, ali je ujedno i jedina zemlja u regiji u kojoj su održani masovni protesti protiv istanbulske konvencije, uglavnom uz podršku Katoličke crkve koja je ustala protiv tzv. rodne ideologije, manipulativno prešućujući sadržaj i suštinu same konvencije. U drugim zemljama regije su formulisana krivična dela proganjanja, seksualnog uznemiravanja i sakaćenja ženskih genitalija i doneti zakoni o prevenciji nasilja u porodici da bi se pružio sistematičniji, efikasniji i koordisaniji odgovor i pomoć žrtvama (Duhaček, Branković, Miražić, 2019: 37-39). Jedna od preporuka za zemlje regije je izmena definicije silovanja u krivičnom zakonu, s obzirom da se ono i dalje (s izuzetkom Hrvatske) definiše kao krivično delo koje se vrši prinudom, primenom sile ili pretnjom, a ne kao seksualni čin na koji žrtva nije dala saglasnost s obzirom da postoje načini da se izvrši silovanje bez primene sile ili pretnje (Pirija, 2017: 30).
Uprkos tome, u zemljama regije su prisutni brojni problemi sa implementacijom zakona. U Bosni i Hercegovini je uočena tendencija da sudovi najčešće propisuju uslovne kazne, pri čemu osuđena osoba ostaje na slobodi ukoliko ne ponovi krivično delo, dok je po 29 tački ZoRS-a predviđena kazna od 6 meseci do 5 godina za osobu koja vrši nasilje, uznemiravanje ili seksualno uznemiravanje na osnovu pola (Izmirlija, 2019: 126). U Crnoj Gori je uočena neusklađenost u kriterijima prilikom izricanja kazni za počinioce i tendencija izricanja blagih kazni čak i u slučajevima težih oblika fizičkog nasilja (Duhaček, Branković, Miražić, 2019: 40).
Posebni problemi se uočavaju u dimenziji zaštite žrtava, s obzirom na mali broj specijalizovanih skloništa i sigurnih kuća i probleme vazano za njihovo finansiranje od strane države i lokalnih vlasti. U Srbiji postoji 15 sigurnih kuća, u Bosni i Hercegovini 8, u Sjevernoj Makedoniiji 4, u Crnoj Gori 3 i što se smatra nedovoljnim, posebno ako imamo u vidu njihovu kapacitiranost i udaljenost od određenih područja, kao i neujednačeno finansiranje od strane države. Takođe, postoji hitna potreba za uspostavljanjem specijalizovanih i kriznih centara za podršku žrtvama silovanja i seksualnog nasilja (Duhaček, Branković, Miražić, 2019: 34). Svuda u regiji se prepoznaju problemi vezano za nedovoljnu kapacitiranost nadležnih institucija, s obzirom da službe podrške treba du budu zasnovane na rodno uobličenom shvatanju nasilja nad ženama i nasilja u porodici i usmerene na ljudska prava i bezbednost žrtve. Uočava se nedovoljna obučenost u okviru centara za socijalni rad, koji na taj način dodatno viktimiziraju žrtve, neophodnost dodatnih obuka policijskih službenika i revidiranje procedura vezano za nasilje u porodici i uočava se da sudske presude imaju fokus na počiniocu umesto na žrtvi (Halilović, 2015: 76). Iz tih razloga se organizuju brojne obuke u kojima su uključene sve važne institucije kao što su policija, sudstvo, socijalna zaštita, zdravstvo, obrazovanje, ali se generalno prepoznaje nedostatak motivacije i svesti o značaju poboljšanja svog rada vezano za nasilje nad ženama (OSCE, 2019: 11) kao i nedovoljno poznavanje zakonske regulative (Saveljić, Hajduković, Međedović, Raičević, 2016: 15). Posebni problemi tiču se koordinacije između specijalističkih službi podrške i njihova neujednačena saradnja u zavisnosti od svake lokalne zajednice (Agencija za ravnopravnost spolova, 2020: 56).
Zastupljenost nasilja nad ženama u regiji
Jedan od problema pri prikazivanju zastupljenosti različitih oblika nasilja nad ženama u regiji predstavlja neprijavljivanje nasilja od strane žrtava. Aktivistkinje s Kosova su u okviru jedne od pokrenutih kampanja navele da čak 90% žena ne prijavljuje ove slučajeva. Prema službenim podacima iz Hrvatske primećuje se da godinama ne dolazi do povećanja ali ni do smanjenja prijava i smatra se da na jedno prijavljeno silovanje dolazi čak 15-20 neprijavljenih slučajeva, dok kad je reč o nasilju u porodici na jedno prijavljeno dolazi 10 neprijavljenih slučajeva (http://www.sigurnomjesto.hr/rad-na-prevenciji-i-suzbijanju-nasilja/statistika/). Hrvatska spada u članice EU sa najnižom stopom prijavljivanja nasilja nad ženama koja iznosi 21% (OEBS, 2019: 22). U svim zemljama regije najviše se prijavljuje partnersko nasilje, ali i ono u nedovoljnoj meri. Kada je reč o krivičnom delu silovanja kao jednom od najtežih oblika nasilja, u Bosni i Hercegovini je uočena zastupljenost povlačenja iskaza/prijava žrtve (posebno kada je reč o silovanju od strane člana porodice), s tim da se u slučaju silovanja postupak i dalje vodi po službenoj dužnosti, ali je u tom slučaju teško dokazivo i usložnjava tužiteljski posao (Pirija, 2017: 61). Seksualno uznemiravanje je takođe obavijeno velom ćutnje, i žene koje su odlučile da progovore radije su razgovarale sa prijateljem/icom ili članom porodice nego sa specijalizovanom službom (OEBS, 2019a: v).
Jedan od problema predstavlja nedostatak ili nepreciznost pri vođenju statistike od strane nadležnih insitucija. I dok zakoni o ravnopravnosti polova odnosno rodnoj ravnopravnosti upravo propisuju obavezu vođenja rodno zasnovane statistike, ona ili nije dostupna u svim institucijama ili se vodi sa neujednačenom metodologijom te ove podatke nije moguće porediti i ukrštati. Takođe, većina zvaničnih podataka se odnosi na nasilje u porodici, te je neophodno da se podaci prikupljaju vezano za sve oblike nasilja nad ženama i da budu razvrstani prema vrstama nasilja.
Jedno od najobuhvatnijih, najreprezentativnijih i najrecentnijih istraživanja o nasilju nad ženama sproveo je OEBS/OSCE tokom 2018. godine u zemljama članicama ove organizacije iz jugoistočne i istočne Evrope. Istraživanje je dalo alarmantne podatke s obzirom da je 70% žena doživelo neki oblik nasilja od svoje 15. godine, 45% ih je doživelo bar jedan oblik seksualnog uznemiravanja, a 21% ih je doživelo fizičko, seksualno ili psihološko nasilje u detinjstvu odnosno do 15. godine života. Takođe, u proseku je više od 40% imalo fizičke ili psihičke posledice zbog nasilja kojem su bile izložene. Kada je reč o zastupljenosti različitih oblika nasilja nad ženama, najzustupljenije je partnersko nasilje i to najčešće u obliku psihičkog nasilja, obuhvatajući kontrolišuća ponašanja, zlostavljačka ponašanja, ekonomsko nasilje i ucenjivanje u vezi s decom/zlostavljanje dece. U Srbiji je psihičko nasilje od strane intimnog partnera doživelo 44% žena nakon 15. godine odnosno 8% u periodu od 12 meseci pre ankete, u Bosni i Hercegovini 36% odnosno 10%, u Crnoj Gori 43% odnosno 9%. Fizičko i/ili seksualno nasilje od strane intimnog partnera ili nepartnera u Srbiji je doživelo 22% žena odnosno 5% žena u periodu od 12 meseci pre sprovođenja ankete, u Bosni i Hercegovini 15% odnosno 4%, u Crnoj Gori 19% odnosno 5% (OEBS, 2019a: viii; OSCE, 2019: viii; OEBS, 2019b: viii).
Kada je reč o nepartnerskim odnosima, najčešće je zastupljeno seksualno uznemiravanje. U zemljama regije najčešći oblici seksualnog uznemiravanja su neprikladno posmatranje ili fiksacija pogledom koja se doživljava kao zastrašujuća, napadna i uvredljiva pitanja o privatnom životu, seksualno sugestivni komentari i vicevi, neželjeno grljenje i ljubljenje, nametljivi komentari o izgledu i neprikladni pozivi za izlazak (Babović, Raljanović, 2018: 29). Seksualno uznemiravanje je prisutno i u partnerskim odnosima i tu se manifestuje kao neželjeno grljenje i ljubljenje i prisiljavanje na gledanje pornografskih sadržaja (isto, 29). U Srbiji je 42% žena nakon 15. godine života doživelo seksualno uznemiravanje, a njih 18% u periodu od 12 meseci pre sprovođenja ankete, u Bosni i Hercegovini njih 28% odnosno 10%, u Crnoj Gori njih 31% odnosno 18% (OEBS, 2019a: viii; OSCE, 2019: viii; OEBS, 2019b: viii). Ovi podaci ukazuju na veliku zastupljenost i učestalost ovog oblika nasilja nad ženama, imajući u vidu njegovu priličnu zastupljenost u različitim vremenskim intervalima. Uprkos velikoj zastupljenosti, seksualno uznemiravanje se veoma malo prijavljuje, najčešće zbog straha žrtve da im se neće verovati, manjka dokaza, straha od odmazde i sramote, nedostatka podrške od koleginica i kolega, kao i stereotipa da su same žrtve odgovorne i da preuveličavaju ove slučajeve (Berbić, 2019). Seksualno uznemiravanje je veoma prisutno na radnom mestu, te je potrebno dalje raditi na podizanju svesti o ovom problemu i u saradnji sa institucijama i radnim kolektivima podsetiti na obaveze koje imaju u njegovom sprečavanju i sankcionisanju na osnovu postojećih zakona.
#Progovorimo, prijavimo nasilje!
Puno je toga je već napisano, a jednim delom i urađeno kada je reč o ovom alarmantnom problemu naših društava. Puno vremena treba da bi se poboljšali postojeći kapaciteti i mehanizmi i da bi se promenila šira društvena svest. Problemi nasilja nad višestruko marginalizovanim grupama žena kao što su Romkinje, osobe sa invaliditetom su gotovo van pažnje javnosti i nadležnih institucija i uglavnom prepuštene podršci ženskih organizacija civilnog društva. Ono što možemo učiniti, a šta dugujemo sebi i drugima, je da izađemo iz 4 zida ćutnje, da volimo i vrednujemo sebe, da nađemo i gradimo mreže podrške i da prijavimo nasilje, makar anonimno preko postojećih platoformi. U Bosni i Hercegovini je na inicijativu Fondacije Heinrich Böll u oktobru prošle godine nastala i prva mobilna aplikacija http://prijavinasilje.ba/, koja se može downloadovati na mobilne telefone sa Android sistemom i služi praćenju trendova i kreiranju adekvatnih odgovora na nasilje. Što više tako činimo, nasilnici će biti sve manje nasilni i lažno moćni u svojoj nemoći i na kraju biće ih sve manje, a preživelih koje su uspele da izađu iz začaranog kruga nasilja i žena i devojčica koje nikad nisu iskusile neki oblik nasilja sve više. Prijavljivanje je svakako jedan od najtežih koraka na koje se mnoge žrtve odnosno preživele ne osuđuju, a zbog čega neke žene i devojčice nisu više među živima!
Literatura:
Agencija za ravnopravnost spolova Bosne i Hercegovine (januar 2020). Izvještaj Bosne i Hercegovine o zakonodavnim i drugim mjerama za provedbu odredbi Konvencije Vijeća Europe o sprečavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u parodici (Istanbulska konvencija): Preuzeto sa: https://arsbih.gov.ba/wp-content/uploads/2020/06/200206-GREVIO-BHS.pdf
Babović, Marija, Vuković, Olivera i Petrović, Irena (2012). Rodna ravnopravnost u Republici Srpskoj. Istraživanje javnog mnenja. Banja Luka: Gender centar-Centar za jednakost i ravnopravnost polova Republike Srpske
Babović, Marija, Reljanović, Mario (2018). Seksualno uznemiravanje u Republici Srbiji. Preuzeto sa: https://www.osce.org/files/f/documents/d/5/473256.pdf
Berbić, Azra (2019). Seksualno uznemiravanje, slučaj koji se ne prijavljuje. Preuzeto sa: https://zamisli.ba/seksualno-uznemiravanje-slucaj-koji-se-ne-prijavljuje/
Branković, Biljana (2013). Vesti iz budućnosti: Istanbulska konvencija i odgovornost države za borbu protiv nasilja nad ženama. Funkcionisanje opštih servisa - operacionalizacija dužne prilježnosti. UNDP. Preuzeto sa: file:///C:/Users/User/AppData/Local/Temp/UNDP_SRB_VestiIzBuducnosti.pdf
Duhaček, Daša, Branković, Biljana and Miražić, Milica (2019). Women's Rights in Western Balkan. Brussels: Policy Department for Citizens' Rights and Constitutional Affairs
Halilović, Majda (2015). Preživjele govore: osvrt na odgovore krivičnopravnog sistema na nasilje u porodici u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Atlantska inicijativa https://atlantskainicijativa.org//wp-content/uploads/2015/dokumenti_i_publikacije/izvjestaj-nasilje-2015.pdf
Izmirlija, Midhat (2019). Ustavni i zakonodavni okvir. U: S. Gavrić, A. Ždralović (ur): Rodna ravnopravnost: Teorija, pravo, politike. Uvod u rodne studije za studentice i studente društvenih nauka u BiH. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar i Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, str. 123-136
Kulenović, Nedim (2019). Vijeće Evrope: pravni okvir i mehanizmi za rodnu ravnopravnost. U: S. Gavrić, A. Ždralović (ur): Rodna ravnopravnost: Teorija, pravo, politike. Uvod u rodne studije za studentice i studente društvenih nauka u BiH. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar i Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, str. 93-104
OEBS (2019a). Anketa o nasilju nad ženama koju je sproveo OEBS. Dobrobit i bezbednost žena. Srbija Osnovni izveštaj. Preuzeto sa: https://www.osce.org/files/f/documents/7/5/419756_1.pdf
OEBS (2019b). Studija o nasilju nad ženama koju je sproveo OEBS. Dobrobit i bezbednost žena. Crna Gora Izvještaj sa rezultatima. Preuzeto sa: https://www.osce.org/files/f/documents/0/0/425291_0.pdf
OSCE (2019). Istraživanje OESS-a o nasilju nad ženama u Bosni i Hercegovini. Dobrobit i blagostanje žena. Bosna i Hercegovina Izvješće sa rezultatima. Preuzeto sa: https://www.osce.org/files/f/documents/f/7/439724_0.pdf
Saveljić, Tijana, Hajduković, Jovana, Međedović, Nataša, Raičević, Maja (2016). Analiza usklađenosti zakonodavnog i strateškog okvira Crne Gore sa Konvencijom Savjeta Evrope o sprječavanju i suzbijanju nasilja nad ženama i nasilja u porodici– izvještaj za 2016.godinu. Podgorica: Sigurna ženska kuća. Preuzeto sa: http://www.potpisujem.org/doc/4af853545b208a21bfc4d808cda0de10.pdf
Papić, Žarana (2012). Bivša muškost i ženskost bivših građana bivše Jugoslavije. U A. Zaharijević, Z. Ivanović, D. Duhaček (prir.): Žarana Papić. Tekstovi 1977-2002. Beograd: Centar za studije roda i politike, Rekonstrukcija ženski fond, Žene u crnom, str. 179-193
Pirija, Vesna (prir.) (2017). Krivična djela silovanja i ostalog seksualnog nasilja u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar
Radičević, Ana (2020). Violence against women in politics. Perspectives, Issue No 8. Women in Western Balkans: Rights and Fights, pp. 36-59
Tozija, Fimka (2020). Women's Safety and Gender Based Violence in the Republic of North Macedonia. Preuzeto sa: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7047429/
