Dostupnost HPV vakcina/cjepiva u BiH: Nepovjerenje i dezinformacije podrivaju informisanost i interesovanje

Važnost HPV vakcinacije

Prevencija raka grlića materice u Bosni i Hercegovini zavisi od niza faktora, a jedan od njih je i dostupnost HPV vakcine (cjepiva) – jednog od najefikasnijih alata savremene medicine u smanjenju rizika obolijevanja od bolesti koje su povezane s infekcijama humanim papiloma virusom. Samo jedna od bolesti koje su povezane s infekcijama HPV-om je rak grlića materice kod žena, ali ova skupina virusa može izazvati i rak analne regije, grla, vanjskih spolnih organa muškaraca i žena te genitalne bradavice.

Stručni stavovi o efikasnosti vakcine

„Imunizacija protiv humanog papiloma virusa ima ogroman javnozdravstveni značaj jer sprečava infekciju visokorizičnim tipovima HPV-a koji su odgovorni za značajan postotak raka grlića materice, anogenitalnih karcinoma (vulve, vagine, penisa, anusa), karcinoma orofarinksa, kao i genitalnih bradavica. Imunizacija protiv HPV-a je daleko sigurnija ali i učinkovitija zaštita od prirodne infekcije, što je specifična karakteristika ovog cjepiva“, istakla je epidemiologinja dr Rozalija Nedić iz Službe za epidemiologiju zaraznih bolesti Zavoda za javno zdravstvo Federacije BiH.

Prema njenim riječima imunizacija ostavlja jak i dugotrajan imunitet, sprečava infekciju najrizičnijim tipovima HPV-a, upravo onim koji su najtješnje povezani s rizikom od raka. Nuspojave nakon imunizacije su rijetke i većinom blage u vidu crvenila i bola na mjestu uboda. Imunitet nakon prirodne infekcije je slab, tip – specifičan, moguća je progresija infekcije i ostavlja rizik od nastanka karcinoma.

Ova vakcina se, prema novim preporukama, osobama u ciljanoj, preporučenoj grupi daje u dvije doze, dok su starije preporuke podrazumijevale tri doze.

Poziv na bolju promociju i saradnju

Narandžasti izvještaj Sarajevskog otvorenog centra (SOC) iz 2025. godine, koji se odnosi na period 2022–2024. godina, navodi kako je došlo do malih poboljšanja što se tiče dostupnosti HPV vakcina u odnosu na prethodni period.

Republika Srpska započela je proces vakcinacije protiv HPV-a devetovalentnom vakcinom koja je dostupna za uzrast od 11 do 15 godina, te je u periodu od marta 2023. do novembra 2024. vakcinisano 2.728 djece, od kojih 1.965 djevojčica i 763 dječaka. Za ovu dobnu skupinu vakcinacija je besplatna, dok je ostalim građanima i građankama dostupna komercijalna vakcina (moguće je platiti i primiti) koju je do novembra 2024. primilo ukupno 519 osoba.

Odnedavno u Republici Srpskoj kohorta za HPV vakcinu je proširena i besplatno se mogu vakcinisati i dječaci i djevojčice do 18. rođendana.

Poražavajuće nizak procenat vakcinisane djece (7,1%) ukazuje na potrebu veće promocije značaja HPV vakcinacije i informisanja javnosti, navodi se u Narandžastom izvještaju vezano za Republiku Srpsku.

U Federaciji BiH HPV vakcina je prvo postala dostupna u Kantonu Sarajevo 2022. godine. Prvobitno su osigurane besplatne četverovalentne vakcine za djecu uzrasta od 11 godina. Zatim se vakcinacija protiv humanog popiloma virusa proširila postupno i na druge kantone, te se u 2024. ova vakcina nudi u svim kantonima kao izborna, dakle ne kao obavezna po Programu imunizacije.

„Zaista je ohrabrujuća činjenica da se širi uvođenje imunizacije protiv HPV-a u cijeloj BiH, i to kvalitetnije vakcine koje štite protiv više vrsta virusa. Ono što je neophodno dalje učiniti jest pojačati promociju vakcinacije putem medija, nadležnih zdravstvenih ustanova, ali i obrazovnih – škola i roditeljskih savjeta, kako bi procenti vakcinisane djece bili veći, a time i njihova zaštita. Važno je isticati pozitivna učinke vakcinacije i suprotstaviti se dezinformacijama koje pojedine grupe i organizacije šire o HPV vakcinama“, kazala je Delila Hasanbegović iz Sarajevskog otvorenog centra.

Ona je također istakla kako je potrebno insistirati na vakcinisanju dječaka koliko i djevojčica i tako ukazati na to da i jedni i drugi mogu biti prenosnici virusa, ali i pogođeni njime.

„U ovom pitanju moraju se udružiti stručnjaci i stručnjakinje, nadležne institucije, mediji, svi mi koji smo dio društva, jer svi nosimo dio odgovornosti, i tako doprinijeti boljem zdravlju stanovništva i prevenciji infekcija i bolesti koje se na tako dostupan način mogu spriječiti”, dodala je Hasanbegović.

Presjek situacije s dostupnošću HPV vakcina u Federaciji BiH

„Cijepljenje protiv HPV-a preporučuje se adolescentima u dobi od 13 do 14 godina, a mogu se cijepiti i mlade osobe od 9. do 18. godine na cjepnim punktovima domova zdravlja i u kantonalnim zavodima za javno zdravstvo. Devetovalentno cjepivo protiv HPV-a dostupno je besplatno za imunizaciju navedene dobi“, objasnila je dr Rozalija Nedić iz Zavoda za javno zdravstvo Federacije BiH.

Preporučena dob od 11 do 14 godina je takva jer je vakcina najefikasnija prije stupanja u seksualne odnose te zato što je imunološki odgovor na vakcinu najbolji u toj dobi.

Kako dr Nedić objašnjava, dostupne količine HPV vakcina od početka imunizacije ovom vrstom vakcina distribuiraju se prema broju stanovnika kao i sve druge vakcine iz redovnog Programa imunizacije, uz redovno praćenje potrošnje i po potrebi preusmjeravanje doza uslijed povećane potražnje.

Ovo znači da kantoni ne dobijaju jednak broj doza, nego broj doza prema procijenjenim potrebama jer u nekim kantonima ima više a u drugim manje stanovnika, te više ili manje djece u dobi kada se primaju vakcine protiv HPV-a. Potrebe se kalkulišu prema popisu stanovnika iz 2013. godine, ali, nažalost, demografska situacija je od tada dosta promijenjena.

Izuzetak je bio Kanton Sarajevo, koji je 2022. samostalno nabavio određenu količinu vakcina protiv HPV-a, i to u tom trenutku četverovalentne vakcine. Nakon potrošnje četverovalentne HPV vakcine Kanton Sarajevo je krenuo u primjenu devetovalentne HPV vakcine koju je nabavio i po kantonima distribuirao Zavod za javno zdravstvo Federacije BiH, koji inače raspisuje tendere za nabavku vakcina i distribuira i druge vakcine po kantonima. Ipak, Kanton Sarajevo i dalje ima mogućnost nabavke svojih doza HPV vakcina, čime se poboljšava njihova dostupnost na teritoriji ovog kantona.

O eventualnim razlikama u dostupnosti u ruralnim i urbanim sredinama ili u kantonima ne možemo govoriti sa sigurnošću, potrebno je provesti istraživanje koje bi se bavilo ovom temom. Primjetno je da utjecaj imaju pojačane aktivnosti informiranja javnosti o humanom papiloma virusu, karcinomima koje uzrokuje te o dostupnosti cjepiva protiv HPV-a u određenim kantonima“, kazala je dr Nedić.

Problem u dostupnosti ovih vakcina ponekad čini i tenderska procedura koju Zavodi moraju ispoštovati, ali onda se događa da u nekim domovima zdravlja preostane samo nekoliko doza do dolaska novih vakcina.

Iako je obuhvat vakcinisanih u ciljnoj skupini i dalje nizak, u Federaciji BiH se bilježi porast interesovanja, a planira se i kontinuirana nabavka novih doza.

U Federaciji BiH HPV vakcine su dostupne balansirano prema kantonima, ali postoji nesrazmjer u interesovanju građana za ove vakcine. Iako nema istraživanja zašto je to tako, moguća pretpostavka je da su neke osobe već bile „inficirane dezinformacijama“, posebno o nuspojavama, ili da do njih ne dopiru informacije o važnosti i sigurnosti ovih vakcina.

Posebno je malo interesovanje u Zapadnohercegovačkom kantonu i Kantonu 10, moguće zbog dezinformacija koje su povezane s klerikalnim utjecajima i utjecajima pokreta koji se protive ženskim reproduktivnim pravima, posebno pravu na pobačaj. No ovo su i dalje hipoteze koje bi bilo potrebno empirijski istražiti.

Mali broj doza (36 za prvu dozu) dat je i u Bosansko-podrinjskom kantonu, ali to je ujedno i najmaloljudniji kanton u Federaciji  sa svega nešto preko 20.000 stanovnika (prema popisu iz 2013), te je to očekivano, za razliku od populacije u Zapadnohercegovačkom kantonu koji ima oko 94.800 stanovnika (prema popisu iz 2013), a u 2024. primijenjene su samo 3 doze HPV1 (prva doza) i 2 doze HPV2. U Kantonu 10 ima oko 84.000 stanovnika u 2024. godini, ali su date samo 24 doze HPV1 i upola manje doza HPV2.

Brčko distrikt i HPV vakcine

Prema riječima Emine Hajdarević iz Odjeljenja za zdravstvo i ostale usluge Vlade Brčko distrikta BiH djeca od 9 do 14 godina vakcinišu se u dječijem dispanzeru. Ovdje je obezbijeđen pregled pedijatra prije vakcinacije.

Djeca starija od 14 godina i odrasli koji žele da se vakcinišu vakcinom protiv humanog papiloma virusa obavljaju to u prostorijama Pododjeljenja za javno zdravstvo Brčko distrikta, uz pribavljenu potvrdu doktora medicine o zdravstvenom stanju.

Situacija u Republici Srpskoj: proširena osnovna grupa za vakcinaciju, dostupna i komercijalna vakcina za odrasle

Republika Srpska prednjači kada je riječ o dostupnosti. Prema riječima dr Tamare Nikičević, epidemiologinje iz Instituta za javno zdravstvo RS, HPV vakcina je dostupna kao besplatna za uzrast od 9 do 17 godina (do 18. rođendana) i nema razlika u dostupnosti između ruralnih i urbanih područja, manjih i većih sredina.

„HPV infekciji je tokom života izloženo više od 80% muškaraca i žena, a oko 10% infekcija prelazi u prekancerozne promjene i može dovesti do karcinoma. Zato je važno da se vakcinišu i dječaci i djevojčice“, naglašava dr Nikičević.

U Republici Srpskoj je u Institutu za javno zdravstvo RS omogućena i tzv. komercijalna vakcina  za one koji su iznad ključne dobi od 18 godina. Ukoliko je neko primio prvu dozu HPV vakcine, a navršio/navršila je 18 godina, ne mora platiti drugu dozu.

Komercijalna HPV vakcina dostupna je i u Brčko distriktu, a jedino u Federaciji BiH nije omogućeno da oni koji su iznad optimalne dobne granice a žele se zaštititi od HPV-a mogu platiti i primiti vakcinu. Vakcina protiv HPV-a kod osoba koje su već imale intimne odnose manje je efikasna nego kod onih koje još nisu ušle u seksualne odnose, međutim nije ni beskorisna i ima efekte.

Ipak, kako ističe dr Nikičević, iako su količine vakcina dovoljne i nije bilo problema u nabavci, informisanost i interesovanje nisu svuda jednako razvijeni.

„U urbanim sredinama ljudi češće imaju pristup edukativnim kampanjama, internetu i zdravstvenim radnicima koji promovišu vakcinaciju, dok su u ruralnim sredinama informacije često oskudnije ili dolaze sa zakašnjenjem, što dovodi do nižeg nivoa svijesti o važnosti vakcine“, kazala je dr Nikičević.

Ipak se u nekim manjim sredinama postižu dobri rezultati vakcinacije protiv HPV-a: Primjeri za druge

Međutim, neke manje sredine čak i prednjače po procijepljenosti ovom vakcinom ispred većih, urbanijih opština i gradova. Ove sredine su jedna vrsta „heroja imunizacije protiv HPV-a“ i njihove uspješne prakse bi trebalo kopirati i na druge dijelove zemlje.

Jedna od takvih opština je i Šamac. JZU Dom zdravlja Šamac je u nekih grupama djece postigao zavidne rezultate. Tako, primjerice, procijepljenost kod djece koja su 2010. godište ovom specifičnom vakcinom iznosi 88%, a kod djece 2012. godište 69%.

Epidemiolog dr Jovan Živković, šef epidemiološko-higijenske službe u JZU Dom zdravlja Šamac, to objašnjava vrlo praktičnim razlozima.

„Razlog „visokog“ obuhvata je istovremena primjena HPV-a s redovnim vakcinama predviđenim prema kalendaru imunizacije, čime HPV zapravo biva svrstana u istu kategoriju kao i ostale vakcine, a ne kao što je predviđena kalendarom kao fakultativna vakcina. U suštini, visok procenat vakcinisanih je zapravo posljedica visokog odaziva na Dite vakcinaciju (protiv difterije i tetanusa, op. a.), koja je još uvijek u svijesti roditelja obavezna, pa kada su već tu zbog nje mogu primiti i HPV ukoliko nemaju sumnje, dileme“, kazao je dr Živković.

Prakse poput zvanja roditelja telefonom i pismeni pozivi imaju slabiji efekat od nuđenja ove vakcine tokom redovne vakcinacije protiv difterije i tetanusa.

„Roditelji uglavnom i ne pitaju za prednosti vakcinacije HPV vakcinom, nego za moguća neželjena dejstva, a koja se uglavnom mogu naći na internetu i zbog toga ih ne dovode ili pak odbijaju HPV vakcinaciju. Prema našem iskustvu roditelji koji dolaze sa predrasudama za HPV u 90% slučajeva odbijaju vakcinaciju bez diskusije, dok od preostalih 10% sasluša ljekara ili sestru, ali više od polovine nastavljaju da odbijaju, uz izliku da će razmisliti pa doći ukoliko se odluče, a uglavnom se nikada i ne odluče“, dodao je dr Živković.

„Dezinformacije koje roditelji, ali i pojedina djeca posjeduju zapravo su jedine informacije koje navedeni prihvataju i tu nema prostora za promjenu, jer da je istinski žele pravu informaciju bi pronašli i bez pomoći zdravstvenih radnika“, smatra Živković.

Roditelji se često slabo odazivaju na predavanja u školama o važnosti HPV vakcina, ali isto tako preporuka za ovu vakcinu i njeno nuđenje kada se daje i redovna revakcinacija protiv tetanusa i difterija pojačava prijemčivost roditelja da djetetu ipak daju i ovu za sada neobaveznu vakcinu. To je možda i zbog toga što roditelji ne moraju ponovno dolaziti u dispanzer.

Ipak, kako bi se postigli veći obuhvati ovom vakcinom, medicinsko osoblje koje administrira HPV vakcine mora biti spremno za pitanja roditelja i komunicirati s njima, a vakcine moraju biti kontinuirano dostupne.

Ovaj članak je preuzet sa: https://vakcine.ba/reagovanja/dostupnost-hpv-vakcina-cjepiva-u-bih-jos-uvijek-neravnomjerna-s-poboljsanjima-ali-nepovjerenje-i-dezinformacije-podrivaju-informisanost-i-interesovanje/