U traumatizovanim društvima suočenim sa masovnim odlivom stanovništva i daljim društvenim propadanjem, najveću cenu plaćaju ugroženi društveni slojevi i marginalne grupe. Za vladajuće strukture, opsednute mačistički shvaćenim nacionalnim interesima, ovi slojevi i grupe su eventualno bitne samo na dan izbora. Iako je zakonska regulativa kada je reč o nasilju nad ženama značajno unapređena, ono se minimalno prijavljuje, žene žrtve ga trpe više godina u osami, a budžetska izdvajanja za sigurne kuće ostaju minimalna. Istraživanja pokazuju da je skoro četiri od deset žena u BiH iskusilo psihičko, fizičko ili seksualno nasilje nakon navršene 15. godine života, ali ni ti podaci nisu dovoljni da bi se ono konačno tretiralo na ozbiljan način, kao ni nedavni, brutalni slučajevi femicida.
U svojoj studiji Konji, žene, ratovi o istoriji Antifašističkog fronta žena (AFŽ), njegovom doprinosu antifašističkoj borbi ali i marginalizaciji u okviru socijalističke revolucije, a što kulminira u čuvenom „samoukidanju“ ove masovne ženske organizacije 1953, Lidija Sklevicki (Lydia Sklevicky) je primetila da u udžbenicima istorije ima više slika konja nego slika žena. Konji su oduvek smatrani plemenitim životinjama, dok su žene bile tretirane kao nedovršeni ili nepotpuni muškarci, vezane za prirodu i biologiju kao sudbinu, i koje obitavaju u predziđu istorije, negde između životinja i ljudi.
Zbog pomenute plemenitosti konja, njihova smrt, mučenje i ubijanje je oduvek izazivalo zgražavanje, pa je i panonski mornar Đorđe Balašević u jednoj od svojih antiratnih balada ispevao stih “žao mi konja”. Loše tretiranje konja se često koristi kao metafora za neljudsko tretiranje čoveka i njegovu patnju. Čuveni film Sidnija Polaka (Sidney Polack) iz 1969, koji oslikava besomučnu borbu za preživljavanje tokom velike ekonomske krize i depresije tridesetih godina prošlog veka, nosi naziv I konje ubijaju, zar ne? No, zašto se stradanje žena retko koristi kao metafora za stradanje čoveka uopšte, smatra nečim manje važnim, i u najboljem slučaju tretira kao kolateralna šteta? Ovim pitanjem se uglavnom bavi mali broj feminističkih autorki (i autora), ali je za društveni i naučni mainstream ovo pitanje faktički nebitno. Ovakvo jedno simboličko poništavanje žena je direktno povezano sa diskriminacijom, marginalizacijom, i rodno zasnovanim nasiljem tokom istorije pa sve do naših dana.
Od unapređenje do novog konzervativnog zaokreta
S druge strane, skeptici će reći da su stvari mnogo bolje nego što izgledaju na prvi pogled. U Bosni i Hercegovini su, na primer, doneti i unapređeni brojni zakoni i uspostavljeni različiti mehanizmi (agencije i komisije) koje u fokusu imaju rodnu ravnopravnost. Umesto nekadašnje statističke greške u političkom životu, žene sе sada nalaze na značajnim pozicijama, i uspele su da se održe u ne toliko zanemarljivim procentima. Žene se sve više obrazuju, u većem broju završavaju fakultete nego muškarci, i ima ih na istaknutim mestima u gotovo svim sferama društva. Žene danas vidimo u plavim uniformama i u oružanim snagama, i nasilje nad ženama je ušlo u javni diskurs.
No, realističnija promišljanja i dublje analize ukazuju na i dalje ukorenjene disbalanse, koji se tiču neravnopravne raspodele moći između žena i muškaraca širom sveta. Jedini izuzetak predstavljaju skandinavske zemlje, a Švedska, u kojoj živi 2% stanovništva Evropske Unije je apsolutni lider u faktički svim sferama. Uprkos značajnim pomacima u zadnjih deset i više godina na nivou Evropske Unije, smatra se da su postignuća krhka, a napredak i dalje veoma spor i izrazito varijabilan od zemlje do zemlje na evropskom kontinentu.
U SAD-u, zemlji u kojoj ženski odnosno feministički pokret baštini dugu tradiciju i uvek je bio najjači, nikad nije usvojen Equal Rights Amendment (ERA), za koji su se zalagale pojedinke i ženske grupe koje su smatrale da je neophodna ustavna garancija ravnopravnosti žena i muškaraca. Iako se činilo da će do njegovog usvajanja konačno doći sedamdesetih godina prošlog veka, prevashodno usled uspešne i masovne mobilizacije feminističkog pokreta, kontradelovanje konzervativnih žena okupljenih oko harizmatične Filis Šlefly (Phyllis Shlafly) je to uspešno sprečila. Glavna argumentacija ove konzervativne grupe je da će jednakost između žena i muškaraca zapravo pogoršati položaj žena u društvu, i uskratiti im određene oblike zaštite koje imaju zato što su žene, a posebno majke. Iako se ponovo čuju glasovi o neophodnosti konačnog usvajanja ovog amandmana, jačanje desnice, desnog populizma, i ekstremna polarizacija u američkom društvu čine ove pokušaje neizvesnim. Nedavnom odlukom Vrhovnog suda SAD-a, kojom se poništava ranija presuda iz 1973. koja je garantovala pravo na pobačaj u celoj državi, ovo pitanje se više ne smatra ustavnim. Sada je vraćeno državama odnosno izabranim predstavnicima da ga rešavaju, odnosno zabrane ili dopuste. Povodom ove presude, Donald Tramp je izjavio da ju je doneo sam Bog. Inače, njegove nebrojane izjave su prepune mizoginije, seksizma, šovinizma, homofobije, rasisma i ksenofobije, i uvek su viralne na društvenim mrežama: „Send her back“, „Mexican rapists“, „Chinese Virus/China Virus“ „Grab them by the pussy“, „How does she even get on television?“, „"If I can test her [DNA] personally …“.
U zemljama u kojima su autoritarni i konzervativni trendovi jasni i uspevaju da faktički zauzdaju čitavo društvo, položaj žena i brojna prava koja su se uspela izvojevati su još više ugrožena. Jedan od primera je svakako Rusija u kojoj je veza između šovinizma, seksizma i autokratije više nego očigledna (videti na primer knjigu Die chauvinistische Bedrohung Sabine Fischer), a na šta se treba posebno osvrnuti zbog stvarnog i potencijalnog širenja ovog uticaja na druge zemlje. Naime, urušavanjem socijalizma i velikom ekonomskom krizom devedesetih, najvišu cenu su platile najranjivije kategorije društva, a gde spadaju i žene. Socijalistička emancipacija odozgo je ne samo ukinuta već i snažno napadana, i žene su faktički nestale iz političkog života. I dok se feministički pokret počeo ponovo profilisati tokom devedesetih godina, sve snažniji napadi na civilno društvo, posebno nakon donošenja zakona o tzv. agentima stranog uticaja, teraju ga u underground delovanje, odnosno dovode do njegove sve veće depolitizacije. Najvidljivije žene u javnoj sferi su one koje, svesno ili nesvesno, aktivno učestvuju u režimskoj politici hipermaskulinizacije društva. U Rusiji ne postoji zakon koji nasilje u porodici tretira kao krivično delo, i ono se eventualno može sankcionisati kao narušavanje javnog reda i mira. Rusija nije potpisnica Istanbulske konvencije, i razlozi koji su navedeni je „nekompatibilnost sa ruskom tradicijom i kulturom“. Oksana Viktorovna Puškina (Оксана Викторовна Пушкина), koja se između ostalog zalagala za bolja zakonska rešenja u oblasti nasilja nad ženama i 2016. bila izabrana na listi Putinove Jedinstvene Rusije, u novom izbornom ciklusu se nije našla na izbornoj listi za Rusku Dumu. Kada je reč o navodnim seksualnim aferama Berluskonija, ruski predsednik je to opisao kao poznato zapadno licemerje, jer Berluskoniju, navodno, ništa ne bi bilo da je živeo sa homoseksualcem. S tim u vezi, i LGBTI prava su na udaru i njeni pripadnici osuđeni na strogu privatnost ili emigraciju iz zemlje. Diskurzivne analize medijskih sadržaja pokazuju kako je napadnuta Ukrajina izrazito feminizirana, prikazana kao „prevrtljiva“ žena koja nema pravo da kontroliše svoje telo odnosno teritoriju i odlučuje o svojoj političkoj sudbini. Rado viđeni gosti iz inostranstva su mnogi evropski desničari, koji se svesrdno bore protiv „rodne ideologije“. Nacionalni Front (Le Front National) sa Marin le Pen na čelu, Severna liga (Lega Nord) iz Italije, Stranka slobode (FPÖ) iz Austrije, Alternativa za Nemačku (AfD) i mađarski premijer Viktor Orban su neki od njih. Tzv. rodna ideologija postaje novi ideološki lepak koji povezuje različite iliberalne grupe i pokrete širom sveta, a rod je, kao što su primetile istaknuta feministička teoretičarka Adriana Zaharijević i Katarina Lončarević, urednica retkog feminističkog časopisa u regiji Genero, na čudan način otrgnut iz naručja feminističke teorije. Diže se buka protiv seksualnog obrazovanja u školama, jer žrtve (čitaj devojčice i žene) je najbolje držati u pokornosti ako su u neznanju. Abortus se izjednačava sa moralnim posrnućem, kao i pitanja istospolnog partnerstva. Napadi na brojna prava se formulišu u ime navodne zaštite ljudskih prava, slobode govora i okupljanja, ali samo za istomišljenike. Ujedno se poziva i na navodne demokratske principe kao što je „vladavina većine“, koju navodno sve više ugrožavaju različite manjine. Potire se civilizacijsko postignuće demokratskog razvoja da je neophodno zaštiti i manjinske glasove i grupe da se ne bi skliznulo u tzv. tiraniju i despotizam većine.
Zapadni Balkan i nasilnici na vlasti
Slični trendovi su prisutni na Zapadnom Balkanu, gde je veza između patrijarhata, autokratije, seksizma i šovinizma pojačana nasilnim raspadom zemlje, koji je praćen hipermaskulinizacijom društva, brisanjem emancipatorskih potencijala iz socijalističkog perioda usled istorijskog revizionizma, i činjenicom da su strukture moći iz perioda ratova devedesetih ostale prilično netaknute. Netransparentna privatizacija u ratnim okolnostima je dovela do braka između kriminalizovanog kapitala i od demokratije otrgnute partitokratije, a ova društva su sve više osuđena da obitavaju na poluperiferiji izložena različitim uticajima i interesima globalnih igrača. U traumatizovanim društvima suočenim sa masovnim odlivom stanovništva i daljim društvenim propadanjem, najveću cenu plaćaju ugroženi društveni slojevi i marginalne grupe. Za vladajuće strukture, opsednute mačistički shvaćenim nacionalnim interesima, ovi slojevi i grupe su eventualno bitne samo na dan izbora. Iako je zakonska regulativa kada je reč o nasilju nad ženama značajno unapređena, ono se minimalno prijavljuje, žene žrtve ga trpe više godina u osami, a budžetska izdvajanja za sigurne kuće ostaju minimalna. Istraživanja pokazuju da je skoro četiri od deset žena u BiH iskusilo psihičko, fizičko ili seksualno nasilje nakon navršene 15. godine života, ali ni ti podaci nisu dovoljni da bi se ono konačno tretiralo na ozbiljan način, kao ni nedavni, brutalni slučajevi femicida. Monstruozno ubistvo Nizame Hećimović u Gradačcu, koje je ubica i njen bivši partner prenosio putem društvenih mreža, podsetilo je i na druge slučajeve ubistava žena od strane sadašnjeg ili bivšeg supruga odnosno partnera ili dečka. Sumejja Dedović (25), Sanela Trsten (39), Edina Odobašić (39), Miralema Mehmedović (52) su samo neka od imena 75 ubijenih žena između 2015. i 2022., a pretpostavlja se da je broj veći usled neadekvatnog vođenja istražnih radnji odnosno nepostojanja adekvatne pravne kvalifikacije. Slučajevi u Tuzli koji su se desili ove godine su uznemirili javnost, a posebno činjenica da je Amru Kahrimanović lišio života pripadnik MUP-a, ispalivši u nju nekoliko hitaca. Iako je najavljeno je da će femicid konačno biti prepoznat kao krivično delo za koje se mogu izreći najstrože kazne i sankcije, predlog zakona je, nakon „moralne panike“ nekoliko klerikalnih organizacija, bez ikakvog objašnjenja povučen iz dalje procedure u Republici Srpskoj. Vladajućim strukturama je očigledno oportunije da u predizbornoj godini polažu račune desničarskim organizacijama, nego da se istinski zauzmu za žrtve nasilja u porodici, i izdvoje potrebna budžetska sredstva za tu namenu. Takođe, predlog zakona, po kojem bi nevladine organizacije u Republici Srpskoj bile uvrštene u registar tzv. stranih agenata preti da onemogući rad i ženskih organizacije koje jedine, zadnjih dvadeset i pet godina sistemski rade na zbrinjavanju žrtava nasilja, i obesmisli bilo kakav aktivizam. U Federaciji Bosne i Hercegovine, godinama se čeka na unapređenje i usklađivanje zakonske regulative, a finansiranje sigurnih kuća je još lošije regulisano nego u Republici Srpskoj. U nekim krajevima se aktivno radi na sprečavanju žena da ostvare svoja reproduktivna prava, i po ugledu na susednu Hrvatsku, pojavili su se tzv. „molitelji za krunicu“ u ovom delu Hercegovine. Glavni smisao ove „tihe mise“ je čežnja za patrijarhatom i daljom retradicionalizacijom društva.
S druge strane, zakoni koji su unapređeni nisu dali očekivane rezultate. Uglavnom su doneti radi prilagođavanja evropskim standardima na papiru i bez prave namere da istinski zažive. Žene se doduše nađu odnosno postavljaju na ključne pozicije, a nekad u prilično velikom broju. Takav je na primer bio slučaj u Srbiji, koja je u prošlom skupštinskom sazivu čak imala i „žensku vladu“ sa premijerkom i pripadnicom LGBT zajednice na čelu, a od ukupnog broja poslanika i ministara bilo je „čak“ 45.8% žena. No, radi se o takozvanom fenomenu pinkwashing-a, gde se rodna ravnopravnost koristi uglavnom za spoljnu upotrebu. Takođe, širom sveta je uočeno da mnogi režimi imenuju žene na ključne pozicije da bi prikrili autoritarne tendencije u društvu, kršenje ljudskih prava, ugrožavanje medijskih sloboda I sl. Prava moć ostaje van ženskih ruku, i čak i kad su na ključnim pozicijama ove žene ne uspevaju da senzibilizuju društvo ili unaprede stanje, a mnoge zapravo to i ne pokušavaju. Iz tih razloga, negativni stereotipi o ženama se zapravo pojačavaju, a zahtevi ženskog pokreta obesmišljavaju. Tome govori u prilog činjenica da žene zauzimaju ključne pozicije u mnogim desničarskim i populističkim strankama i pokretima, koji se više ili manje otvoreno zalažu za sužavanje ženskih ljudskih prava, kao i prava mnogih marginalnih grupa.
Par žena koje istinski teže da nešto promene u političkoj sferi se sistemski marginalizuje. One se uglavnom bave pitanjima koja se smatraju manje bitnim (a gde spada i rodna ravnopravnost, socijalna pravda, izgradnja mira i sl.), i njihov rad je faktički nevidljiv u medijima. Kada ukazuju ne neke nedopustive pojave i prakse, suočavaju se sa različitim oblicima diskriminacije i nasilja, više ili manje suptilnim, koji u nekim slučajevima graniče sa socijalnom patologijom. Takav je sigurno slučaj SDP-ovke Besime Borić, koja je tokom svog tridesetogodišnjeg političkog angažmana dala udžbenički primer nesebičnog političkog doprinosa aktivističkoj borbi za ravnopravnost i društvenu pravdu. No, nakon što je javno ukazala da je nedopustivo da njena stranka na mesto ministra u Kantonu Sarajevo predloži osobu koja je (bila) optužena za nasilje u porodici (i to na 8. mart!), od iste osobe, koja je u međuvremenu i imenovana na tu poziciju, je čak optužena za klevetu! Da živimo u nekim davnijim i još mračnijim vremenima, ovakve žene bi bile spaljivane kao veštice na lomači! No, lukavstvom patrijarhata, izgrađene su suptilnije metode za ućutkivanje nepodobnih (žena). A od podobnih (žena) se traži ćutanje, umesto aktivnog učešća u spaljivanju.
